کاشان: مهد تمدن و هنر و صنعت

باد آباد مهین خطهٔ کاشان که مدام                                                                            مهد هوش و خرد و صنعت و بینایی بود

هرکه برخاست بهر پیشه ز شهر کاشان                                                                                در فن خویشتنش فرط توانایی بود

فرش زبباش کنون شهره دهر است چنانک                                                                          زری و مخمل او شاهد هرجایی بود

صنعت کاشی از اینجا به دگر جای رسید                                                                          کاین هنر وبژه این شهر به تنهایی بود

بی ­هیچ­ اغراق، سابقه فعالیتهای صنعتی و هنری در کاشان به درازنای تاریخ و تشکیل تمدن بشری میرسد؛ زیرا آنچه از یافته ­های باستان­شناسانی چون پروفسور رومن گریشمن فرانسوی و استاد دکتر صادق ملک­ شهمیرزادی از تمدن سیلک کاشان به دست آمده، نشان می­دهد که کاسیانِ ساکن این خواستگاه تمدن که دیرینه ­ترین سکونتگاه شناخته­ شده متمدنانه بشر تاکنون بشمار میرود، از صنایعی چون سفالگری، ذوب فلز و فلزکاری، ریسندگی نخ و تولید پارچه بهره می­ برده ­اند. سنت های قدیمی صنعتی و تجاری در کاشان باعث گردیده ساکنان این مروارید کویر و عروس شهرهای ناحیه مرکزی ایران، از لحاظ هنر و صنعت همواره جزو سرآمدان کشور قلمداد شوند. اگرچه این روند طی تحولات گوناگون با فراز و نشیب های زیادی همراه بوده، ولی آنچه مسلم است، کاشانیان همواره بیش از آنکه خود را درگیر منازعات سیاسی کنند، اهتمام خود را در زمینه صنعت و تجارت به کار بسته ­اند و الحق در این راه جزو سرآمدان همیشگی تاریخ ایران ­زمین­ اند.

جلوه­ های علم و هنر در کاشان

شاید به دلیل تنوع فنون و حِرَف و به واسطه آشنایی و مهارت مردم این دیار در زمینه های مختلف هنر و صنعت است که هنرمندانش در اقسام گوناگونی از صنایع و هنرها همچون سفالگری، ذوب فلز، معماری، نقاشی، خوشنویسی، شعر و ادبیات، ساخت انواع کاشی و کاشیکاری، موسیقی، قالیبافی، پارچه بافی بخصوص انواع پارچه های نفیس مخمل، زری، حریر و ابریشمی پیشگام و از نظر ابتکارات و تحول و نوآوری در اوج شهرت و معروفیت بوده­اند. بر همین اساس است که در زمینه معماری، آثاری چون: باغِ تاریخی فین (که در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده)، مسجد آقابزرگ، مسجد جامع، تیمچه امین­الدوله، منار زین الدین، آب­انبارها و خانه­های تاریخی مجلل کاشان بخصوص خانه های عباسیان، بروجردی، طباطبایی و عامری شهرت جهانی یافته اند. در هنر نگارگری و نقاشی، رضا عباسی نگارگر بزرگ عصر صفوی، صنیع­الملک و کمال­الملک غفاری از سرآمدان نقاشی­ ایران­اند. در زمینه سفالگری و سرامیک، انواع سفالینه­های این شهر بخصوص زرین فام، زینت­بخش موزه­های بزرگ جهان اند. این صنعت نام و شهرت خود را از خواستگاه اصلی آن، یعنی کاشان برگرفته و به کاشی موسوم گردیده است. در زمینه قالیبافی نیز قالیهای کاشان با سبک خاص نقشه­ها و  هنر بافت در جهان شهره است. یکی از معروف ترین نمونه های قالی در دنیا فرش معروف به شیخ صفی است که در سال 946 ه.ق توسط مقصود کاشانی بافته شده و در حال حاضر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری میشود. در شعر و ادبیات، سید ابوالرضا راوندی (قرن ششم)، افضل الدین مرقی (معروف به بابا افضل قرن هفتم) محتشم کاشانی، کلیم، صبا، سلیمان صباحی و در دوران معاصر سهراب سپهری، سپیده کاشانی، مشفق، فیضی، آل یاسین و حداد از ستارگان درخشان آسمان ادب ایران میباشند. ریاضی­دانی همچون غیاث الدین جمشید کاشانی و علما و فقهایی نظیر قطب­الدین راوندی، ملامحسن فیض، ملا مهدی و ملا احمد نراقی، ملا حبیب اله شریف، میر سید علی یثربی شهرتی همه گیر دارند. غرض از ذکر نمونه­های هنری و علمی در کاشان تبیین این نکته است که این شهر بواسطه حضور فعالانه تجارت و صنعت در آن، بستری شده برای رشد و نمو و فعالیت هنرمندان و دانشمندان بزرگ.

رونق تجاری کاشان در عهد صفویان

صنعت و تجارت در کاشان که تا پیش از عصر صفوی نیز با هنرهایی چون سفالگری، نساجی و قالیبافی  پیوند داشت، پس از آغاز این حکومت و بخصوص پس از استقرار پایتخت در اصفهان در عصر شاه عباس بزرگ، به دلیل نزدیکی پایتخت از یکسو و علاقه شاهان صفوی به این کاشان از سوی دیگر، رونقی روزافزون یافت؛ ضمنا با توجه به اینکه سابقه ضرب سکه در کاشان به دوران سلجوقی میرسد لکن در زمان صفویه و بدستور شاه عباس اول برای توسعه بیشتر تجارت و بازرگانی در کاشان، ضرابخانه رسمی در کاشان دایر گردید که مجاز به ضرب انواع سکه اعم از مس و طلا و نقره بود کما اینکه هنوز هم یکی از معابر منشعب از بازار بزرگ کاشان به کوچه ضرابخانه موسوم است. لازم به ذکر است که در دوران صفویه تولید پارچه های ابریشمی و مخمل و زری در کاشان بسیار افزایش و توسعه یافت و از اقلام مهم صادراتی کشور به اروپا بود.

تداوم رونق تجاری شهر در عصر قاجار

در عصر قاجار سنت کهن تجاری و صنعتی در گستره وسیعی ادامه یافت. در این دوره بویژه در عصر ناصری، کارگاههای نساجی و شعربافی و بافت انواع پارچه های: اطلس، قناویز، قُطنی، قنوات، دارائی، زری، خارا، چیت، متقال و کرباس و حتی ماهوت و زری و مخمل و پارچه های ابریشمی و حریر توسعه یافتند. به نظر می­رسد در اوایل عصر ناصری، در دوره صدارت میرزاتقی­خان امیرکبیر، تولید و رونق انواع بافته ها بواسطه حمایتهای بیدریغ وی از صنایع داخلی، در کاشان هم توسعه بیشتری یافته است. به علاوه، صنعت مسگری و تولید انواع ظروف و فراورده های مسی نیز رونق یافته چنانکه در ادامه بازار بزرگ و تاریخی کاشان، بازار مسگرها بصورت مستقل و انحصاری در اختیار شاغلین به این حرفه و مشاغل وابسته به آن بوده است. ادوارد براون مستشرق معروف انگلیسی که در عصر قاجار به ایران سفر کرده و از کاشان بازدید نموده در کتاب سفرنامه اش ( با عنوان یکسال در میان ایرانیان) ضمن شرح وضعیت عمومی کاشان و تمجید از موسیقی ناشی از فعالیت کارگاههای پارچه بافی در کاشان، بازار مسگرهای کاشان را بصورت بویژه توصیف و ابراز داشته که در کل مشرق زمین، منظره ای زیباتر از بازار مسگرهای کاشان مشاهده نکرده است.کلانتر ضرابی کاشانی مورخ عصر قاجار، در کتاب معروف خود، مرآت القاسان، به تفصیل در مورد تولیدات صنعتی و هنری و عرضه انواع فرآورده های نساجی و فلزی در بازار کاشان و رونق و تجارت و ارائه ارقام و آمار گمرکی صادرات و واردات به کاشان مطالب متنوعی نگاشته که گویای رونق فراوان صنعت و تجارت کاشان در عصر قاجار (بویژه در دوره ناصری) است. کاشان از دیرباز، صاحب بلامنازع برند ملی «گلاب» است که در تاریخ ایران، جایگاه مهمی را داشته و دارد. گلاب در ایران (وحتی سایر کشورهای اسلامی) همواره با نام قمصر کاشان آمیخته بوده واکنون هم مزارع فراوان گل سرخ محمدی در قمصر و دیگر بخشهای کاشان از جمله نیاسر، برزک، جوشقان قالی، کامو و چوگان نیز زیر کشت قرار دارند و منابع اقتصادی منحصر بفردی را در اختیار صاحبان آن قرار می­دهند. در ادوار گذشته و در زمان استقرار امپراطوری عثمانی نمایندگانی از قمصر با حاکمان عثمانی که اداره حرمین شریفین را برعهده داشتند، برای شستشوی کعبه با گلاب ناب قمصر به توافق رسیدند که این امر هنوز هم ادامه دارد. امروزه با رشد تقاضای گلاب، مزارع چند هکتاری با سرمایه و مشارکت سرمایه گذاران محلی و غیر محلی تولید این محصول ارزشمند افزایش قابل توجهی یافته و این محصول به دو صورت سنتی و صنعتی تولید می­شود. در سفرنامه های سیاحانی که از قرون گذشته تاکنون به کاشان آمده اند، مطالب متنوعی درباره انواع محصولات صنعتی و تجاری و میزان قابل توجه تولیدات و رونق تجارت در این کهنسال مشروحا بیان شده است.

آغاز مجلس وکلای تجار در کاشان

در همین فضای تجاری و صنعتی گسترده بود که در زمان تأسیس مجلس وکلای تجار در چهاردهم مرداد 1263 شمسی، سران تشکیل ­دهنده آن مجلس را مصمم ساخت که کاشان را هم جزو 16 شهری قرار دهند که این مجلس در آن تشکیل شود. به این ترتیب در آن تاریخ، با صدور فرمان تشکیل مجلس وکلای تجار به دست ناصرالدین­شاه، تجار کاشان هم نمایندگان خود را رسما انتخاب و این نهاد رسمی را در این شهر تشکیل دادند. در حقیقت مجلس مذکور، زیر بنای تاسیس اتاق بازرگانی کاشان بود.

مدرن­­ شدن صنعت در کاشان در دهه 50

با تاسیس کارخانه ریسندگی و بافندگی کاشان در سال 1313 توسط مرحوم حاج حسن تفضلی (پدر نساجی ایران) آغاز و در ادامه توسعه صنعتی کاشان گام هایی نیز به دست خانواده لاجوردی صورت گرفت.

خانواده لاجوردی فعالیت اقتصادی خود را از 1270 ش. با فعالیت های حاج سید محمد لاجوردیان آغاز و در ادامه این فعالیت ها توسط فرزندان حاج سید محمود لاجوردی و سایر اعضای خانواده از جمله اکبر لاجوردیان تا سال 1357 ادامه یافت.

آنان که تا سالهای ابتدائی دهه 1330 در بخش تجاری بیشتر فعال بودند آینده توسعه اقتصاد را در بخش صنعت دیدند و از این رو به توسعه فعالیت های صنعتی پرداختند.

خانواده لاجوردی اغلب در اتاق بازرگانی و بعد در تاسیس اتاق صنایع و معادن و سپس در ادغام آن با اتاق بازرگانی نقش مهمی ایفا کردند، همچنین آنان با تاسیس بنیاد خیریه لاجوردی، به کارهای خیریه سازمان یافته پرداختند.

در این شرایط، پس از آنکه مجلس وکلای تجار نام اتاق بازرگانی بر خود گرفت، اتاق کاشان نیز از جمله اتاقهایی بود که فعالیت خود را ادامه داد.

تداوم فعالیت اتاق بازرگانی کاشان در قالبی جدید

در آغاز دهه 1330 و طی انتخابات اتاق بازرگانی کاشان، محمود کیهان به ریاست و حسن تفضلی به نیابت ریاست اتاق برگزیده شد. همراه این دو، کسانی چون محمد عراقی، سیدمحمد سیدی، حسین اطمینان، حسین فوائدی، محمد فقیهی، احمد امیر، محمد اخوان و سید محمد هاشمیان در ادوار گوناگون اتاق بازرگانی پیش از انقلاب به فعالیت در آن پرداختند. از سال 1342 و با فوت مرحوم محمود کیهان، مرحوم حاج حسن تفضلی به ریاست اتاق برگزیده شد و تا سال 1357 در این سمت باقی ماند. 

  پس از انقلاب اسلامی تا سال 1370 مهندس سیدعلی دیانت ریاست اتاق کاشان را عهده­دار بود و از آن ­زمان تا سال 1392 مهندس رضا فرزانه منتخب فعالان اقتصادی منطقه ­شد و از این سال تاکنون، فعالان اقتصادی منطقه، این مسئولیت را بر دوش مهندس محمود تولایی نهادند. علاوه بر این افراد کسانی چون حسینعلی همایی، سیدمحمد موسویان، عباس تولایی، مهدی ناصح، سیدمحسن واجدی، اکبر شجری، سیدمهدی گیوه ­چی، جواد فیروزی، اکبر مهرپرور،  محمد مروج، جواد عطابخشی، احمد فرهی، علیرضا پور ابراهیمی و تقی حجازی نیز طی ادوار گوناگون در هیئت­ رئیسه اتاق کاشان به فعالیت داشتند.

اوضاع صنعتی و تجاری کاشان پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی، اگرچه فضای اقتصادی کشور به تبع التهابات سیاسی ناشی از انقلاب از جمله حرکتهای خائنانه و خبیثانه سازمانهای تروریستی همچون منافقین و مجاهدین خلق، و نیز اوضاع ملتهب کشور به ­واسطه جنگ تحمیلی، نابسامان بود، ولی به لحاظ ظرفیت های موجود در شهر، تجارت و صنعت در کاشان با تأسیس شمار زیادی کارخانجات با تولیدات گوناگون به­ صورت کمّی و کیفی به پیشرفت زیادی رسید. تعداد واحدهاي صنعتي فعال قابل توجه در کاشان تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي 12 واحد بوده كه در حال حاضر به بيش از 1000 واحد صنعتي رسیده است.  از این میان، 822 واحد دارای پروانه بهره برداری و 640واحد دارای جواز تاسیس­اند. نزدیک به نیمی از واحدهای صنعتی کاشان به تولید محصولات نساجی می­پردازند. شهرکها و مناطق و نواحی صنعتی کاشان عبارتند از: شهرکهای راوند، امیرکبیر ۱و۲ و جوشقان قالی؛ مناطق صنعتی فتح المبین، کویر و کوثر و نیز نواحی صنعتی بهارستان، برزک، قمصر و نیاسرکه در مجموع آنها بیش از 200 نوع محصول تولیدی را وارد بازارهای داخلی و خارجی می­کنند. براساس آمار منتشر شده، شهرستان کاشان از لحاظ تعداد واحدهای صنعتی از 11 استان و از نظر اشتغال از 17 استان و از لحاظ میزان صادرات از 15 استان کشور فراتر است. شهرستان آران و بیدگل واقع در حوزه فرهنگی کاشان نیز دارای شش منطقه صنعتی شامل سلیمان صباحی بیدگلی، هلال، انصار نوش­آباد، فیض­آباد، مالک اشتر علی­ آباد و شهرک صنعتی قاضی است. مجموع واحدهای صنعتی این شهرستان، 800 واحد است که با جمعیت کارگری 17000 نفر پایین­ ترین نرخ بیکاری را در استان دارد. فعالیت ۹۵ درصد واحدهای صنعتی شهرستان مذکور به تولید فرش اختصاص دارد. همچنین شهرستان نطنز دارای 98 واحد پروانه بهره برداری با سرمایه­گذاری 15000 میلیارد ریال و اشتغال 5000 نفر در زمینه تولید انواع محصولات فعالیت دارند. این شهرستان دارای سه شهرک صنعتی و یک ناحیه صنعتی به نام شهرکهای شجاع آباد، اوره و بادرود و ناحیه صنعتی سرآسیاب است. در حال حاضر تعداد 66  معدن در 4 منطقه این شهرستان نیز در حال استحصال و برداشت­ اند.  جوشقان قالی نیز از دیرباز با نام صنایع مهم و ارزشمندی از قبیل فرش دستباف، معادن سنگ و تولید گل محمدی و گلاب شناخته شده است. فرش دستباف جوشقان قالی نیز با طرح و نقش و رنگ آمیزی منحصر به فرد، شهرت بسیاری دارد. یک تخته فرش دستبافت جوشقان با امضا بافنده آن بنام نعمت اله جوشقانی که در قرن 11 ه.ق بافته شده در موزه مقدسه حضرت معصومه از نمونه های عالی فرش جوشقانی است.